Τα Ταμπάκικα. Σχέδιο του Γερμανού περιηγητή Κ. J. 1927. Από τη συλλογή του Τάσου Πουλτσάκη
Τα Ταμπάκικα είναι η συνοικία της Λάρισας, η οποία τελευταία απ’ όλες απέβαλε την τουρκική ονομασία της [1]. Ταμπάκ στην τουρκική γλώσσα σημαίνει δέρμα, η συνοικία επίσημα ονομαζόταν Ταμπάκχανε μαχαλεσί, δηλαδή η συνοικία των βυρσοδεψείων και μεταξύ των χριστιανών απλοποιήθηκε σε Ταμπάχανα[2]. Ταμπάκηδες ονομάζονταν τότε οι βυρσοδέψες, δηλαδή τα άτομα τα οποία κατεργάζονταν τα δέρματα. Η περιοχή της Λάρισας ιδίως στις ορεινές περιοχές, συντηρούσε ανεπτυγμένη κτηνοτροφία, επομένως η παρουσία εργαστηριών κατεργασίας των δερμάτων ήταν επιβεβλημένη. Τα βυρσοδεψεία αυτά αναπτύσσονταν σε περιοχές όπου ήταν εφικτή η πρόσβαση σε πλούσια παροχή νερού και σε ειδικά παράμερα σημεία, γιατί ανάδιδαν δυσάρεστη οσμή. Τις προϋποθέσεις αυτές εκπλήρωνε για τη Λάρισα η συνοικία Ταμπάκικα. Αν παρατηρήσει κανείς τον χάρτη της πόλεως στην περιοχή αυτή, θα διαπιστώσει ότι η συνοικία περιχαρακωνόταν κατά κάποιον τρόπο κατά τα ¾ από την καμπύλη του ποταμού, ενώ στα νότια υπήρχε ο λόφος του Φρουρίου. Σήμερα ειδικά που ολόκληρη η περιοχή έχει οικοδομηθεί, ο οικισμός βρίσκεται ουσιαστικά στην μεγάλη αγκαλιά του Πηνειού.
Όπως αναφέρει ο Δημήτριος Τσοποτός, ταμπάκηδες υπήρχαν στη Λάρισα από την περίοδο της πρώιμης τουρκοκρατίας: «Αναφέρονται εν τοις αφιερωτηρίοις γράμμασι του Τουρχάν βέη και του υιού αυτού Ομέρ βέη, μάγειροι … βυρσοδέψαι … κατέχοντες υπό ενοίκιον πολυάριθμα Μαγαζεία κείμενα εν Λαρίσση…»[3].
Ο ιστορικός της Λάρισας Επαμεινώνδας Φαρμακίδης μας διέσωσε ενθύμηση του 1729 του ιερομονάχου Ιουστίνου Αγιοταφίτου, η οποία εντοπίζει τον χώρο των βυρσοδεψείων στην πόλη μας: «Ενθύμησις όταν εκατέβασεν η Σαλαμπριά και έπνιξε την Λάρισα, τον Πέρα Μαχαλάν, των Ταπακίδων Μαχαλά, και Αρναούτ Μαχαλά και άλλα χωρία…»[4]. Οι συνοικίες αυτές, κτισμένες στις όχθες του Πηνειού, πλημμύριζαν σε κάθε υπερχείλιση του ποταμού, όταν καταρρακτώδεις βροχές έπλητταν την περιοχή, πριν γίνουν τα προστατευτικά αναχώματα.
Αναφορά στον μαχαλά των ταμπάκηδων εδώ στη Λάρισα έχουμε και σε ένα χειρόγραφο του 18ου αιώνα από τη Μονή Μεταμορφώσεως στα Μετέωρα, στο οποίο αναφέρεται ότι οι κάτοικοί του πρόσφεραν «… άσπρα νε΄ (55) μαχαλάς Ταμπάκηδες»[5] για τις ανάγκες της μονής.
Μερικά από τα ιστορικά δεδομένα που αναφέρθηκαν, καθώς και η διατήρηση της ονομασίας της περιοχής ως Ταμπάκικα μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα, μας πείθουν ότι η θέση των εργαστηρίων βυρσοδεψίας δεν άλλαξε σ΄ όλο αυτό το μεγάλο χρονικό διάστημα.
Η εργασία ξεκινούσε με το εμβάπτισμα μέσα στα νερά του Πηνειού των δερμάτων των ζώων για ένα 24ωρο, ώστε να φουσκώσουν. Ακολουθούσε το καθάρισμα του υποδόριου ιστού με ειδικά μαχαίρια και προχωρούσαν στο ασβέστωμα, που σκοπό είχε να απαλλάξει το δέρμα από το τρίχωμα. Κατόπιν άρχιζε η κατεργασία της δέψης. Δεψικές ύλες υπήρχαν πολλές, ανάλογα με την χλωρίδα του τόπου. Τα εργαστήρια της Λάρισας χρησιμοποιούσαν
αλεσμένο τον εξωτερικό φλοιό του βαλανιδιού, μαζί με φλούδες πεύκου. Τοποθετούσαν τα δέρμα σε γούρνες που περιείχαν διαλύματα των δεψικών υλών. Η διαδικασία αυτή κρατούσε μήνες. Όταν ολοκληρωνόταν η δέψη, έβγαζαν τα δέρματα από την γούρνα, τα έπλεναν και τα άπλωναν για να στεγνώσουν στη σκιά και στη συνέχεια τα γυάλιζαν με ειδικό τρόπο. Με τη διαδικασία μετατρέπονταν τα δέρματα σε κατεργασμένα πλέον, ικανά για χρήση από τους ανθρώπους. Κάθε ταμπάκικο, εκτός από εργαστήριο κατεργασίας, ήταν και κατάστημα εμπορίου, όπου πωλούσε τα κατεργασμένα δέρματα στους διάφορους επαγγελματίες (υποδηματοποιούς, κλπ.).
Σε μια φωτογραφία του 1900 περίπου, η οποία κυκλοφόρησε σε επιστολικό δελτάριο της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας και αποτυπώνει τα Ταμπάκικα από το ύψος του Φρουρίου, διακρίνονται στην πρώτη σειρά, παράλληλα με τον δρόμο ο οποίος αντιστοιχεί με την σημερινή οδό Γεωργιάδου, τα βυρσοδεψεία με τα μεγάλα ανοίγματα, για το αέρισμα των δερμάτων[6].
Τα Ταμπάκικα διατήρησαν ιστορικά τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής βιοτεχνικής απασχόλησης των κατοίκων της από τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Μετά το 1925 έμειναν μόνον τρία βυρσοδεψεία, τα οποία ουσιαστικά υπολειτουργούσαν και το τελευταίο ταμπάκικο της Λάρισας έκλεισε το 1960[7].
Το σχέδιο το οποίο συνοδεύει το κείμενο έχει μια μικρή ιστορία. Απεικονίζει μέρος της συνοικίας Ταμπάκικα, όπως την κατέγραψε το 1927 ο Γερμανός περιηγητής Κ. J. Στην κάτω αριστερή γωνία διακρίνεται η γραφή: Larissa 1927 και από κάτω K. J. Το σχέδιο αυτό το δώρισε ο ζωγράφος μεταπολεμικά στον Φιλόλαο Τλούπα ο οποίος ζούσε μέχρι τον θάνατό του στο Παρίσι. Όταν κάποια στιγμή βρέθηκε ο αδελφός του Τάκης Τλούπας στο Παρίσι, το φωτογράφισε και αντίγραφό του υπάρχει σήμερα στη συλλογή του γιατρού Τάσου Πουλτσάκη[8].
——————————————
[1]. Γνωρίζουμε λίγο-πολύ τις συνοικίες της τουρκοκρατούμενης Λάρισας (Αρναούτ, Σουφλάρ, Καραγάτς, Τρανός μαχαλάς, Παράσχου, κλπ). Όμως μετά την απελευθέρωση σύντομα απέβαλαν την παλαιά ονομασία τους και οι περισσότερες συνοικίες πήραν το όνομα του ναού της περιοχής τους (συνοικία Αγ. Αθανασίου, 40 Μαρτύρων, Αγ. Κωνσταντίνου, Αγ. Αχιλλίου, Αγ. Νικολάου, κλπ).
[2]. Βλέπε: Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα, από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926), στον ενσωματωμένο πολύπτυχο χάρτη του 1880, όπου η συνοικία καταγράφεται ως Ταμπάχανα, ενώ βορειότερα, προς την καμπύλη του Πηνειού, αναφέρεται η περιοχή «Άμπελοι». Προφανώς το όνομα της περιοχής αυτής έδωσε μεταπολεμικά τη σημερινή ονομασία της συνοικίας Αμπελόκηποι.
[3]. Βλέπε: Τσοποτός Δημήτριος, Γη και Γεωργοί της Θεσσαλίας, Βόλος (1912) σελ. 30. Ο Δημήτριος Κων. Τσοποτός (1860-1939) γεννήθηκε στην Πορταριά. Σπούδασε σε Γεωπονικές Σχολές των Πανεπιστημίων της Γερμανίας και όταν αποφοίτησε το 1882 επέστρεψε στην Ελλάδα και ανέλαβε τη διεύθυνση των μεγάλων θεσσαλικών αγροκτημάτων που είχε ο πατέρας του στο Νεμπεγλέρ, τη σημερινή Νίκαια. Είχε όμως έφεση στις ιστορικές έρευνες και αναδείχθηκε σε διακεκριμένη πνευματική φυσιογνωμία του Βόλου. Υπήρξε συγγραφέας πολλών ιστορικών και γεωπονικών βιβλίων και μονογραφιών.
[4]. Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, ο. π. σελ. 206, υποσημ. 2.
[5]. Σπανός Κώστας, Ένα μετεωρίτικο χειρόγραφο του 18ου αιώνα, περ. Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ 8ος, σελ. 26. Το άσπρο ήταν νομισματική μονάδα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μικρής αξίας κατά τον 18ο αιώνα.
[6]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Τα Ταμπάκικα. Η συνοικία των Αμπελοκήπων, εφ. Ελευθερία, Λάρισα, φύλλο της 4ης Ιανουαρίου 2015, όπου και η σχετική φωτογραφία.
[7]. Γουργιώτη Λένα, Τα Καζαντζήδικα και τα Ταμπάκικα της Λάρισας, Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού-Αρχαιολογικού Συνεδρίου «Λάρισα. Παρελθόν και Μέλλον», 26-28 Απριλίου 1985, Λάρισα (1985) σελ. 411-416.
[8]. Το χαρακτικό αυτό έχει πολλές ομοιότητες με την προπολεμική φωτογραφία που δημοσιεύθηκε στο βιβλίο «Λάρισα. Εικόνες του χθες» με φωτογραφίες του Τάκη Τλούπα και κείμενο του δημοσιογράφου Νίκου Νάκου, έκδοση του 2003 από την Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας- Μουσείο Γ. Κατσίγρα, στη σελ. 73.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
